Зерттеу жұмысында Ақмола облысы дала аймағы оңтүстік қара топырақтарында ауыл шаруашылығына пайдалануы әртүрлі уақыт кезеңдерінде тоқтатылған тыңайған жерлердің 3 түрі бойынша 0-20 см қабаттағы қарашіріндінің жайкүйі мен қарашірінді қоры зерттелді. Әртүрлі жастағы тыңайған жерлердегі қарашірінді құрамының агрогеннен кейінгі қалпына келуіне баға берілді. 0-10 және 10-20 см қабаттардағы қарашірінді құрамы мен қарашірінді қоры тыңайған жерлердің жасына байланысты айтарлықтай ерекшеленетіні анықталды. Сондай-ақ, тыңайған жерлердің пайдалану уақытының ұлғаюымен топырақтың 20 см қабатында топырақ тығыздығының өзгеруі байқалды. Бұл тыңайған жерлерді мысалға ала отырып, ауыл шаруашылығынан кейінгі қалпына келтіру барысында оңтүстік қара топырақтардағы қарашіріндінің табиғи көбею үдерістерін көрсетеді. Тыңайған жердің жасы артқан сайын қарашірінді мөлшері мен топырақ тығыздығының өсуі байқалды. Алынған нәтижелер болашақта ауыл шаруашылығы мақсатында пайдалану перспективаларын бағалауға мүмкіндік береді.

   Қырғыз Республикасының суармалы егіншілікпен айналысатын ауылшаруашылық шаруашылықтарының егіс алқаптарының құрылымына жасыл тыңайтқыш ретінде аралық күздік, жазғы (бидайдан кейін) және ерте көктемгі сидераттарды енгізу перспективалары қарастырылады. Қырғызстанда сынақтан өткен аралық күздік, жазғы (бидайдан кейін) және ерте көктемгі сидераттар бойынша жүргізілген зерттеулер өзекті болып табылады және еліміздің агроөнеркәсіп кешені үшін теориялық және практикалық қызығушылық тудырады және елдің азық-түлік қауіпсіздігін толық қамтамасыз етуге қызмет етеді. Осылайша, топырақтағы жасыл көңнің жаңа піскен фитосалмағы 165,07-343,61 кг/га азот қалдырады, 12,57–24,71 кг/га фосфор және 105,43–237,28 кг/га калий, бұл азот, фосфор, калий сияқты қоректік заттардың оң балансын жасайды және жасыл тыңайтқыштар ретінде әрекет етеді. Жасыл тыңаи тқыш сидерат өсімдіктерді қыста, жазда және ерте көктемде егістікке арналған жаңа жасыл сидерат өсімдік массасын жеткізу қосымша егістік алқаптарын алмайды және экономикалық және экологиялық жағынан тиімді инновациялық агротехнология болып табылады. Зерттелетін аралық жасыл тыңайтқыштардың жасыл массасы көміртегі мен азоттың тар қатынасынайе және топырақтың биологиялық белсенділігінің жоғарылауын қамтамасыз және топырақтағы өсімдік қалдықтарының тезірек минералдануына ықпал етеді, өйткені топырақ микроорганизмдерінің консорциумы белсенді түрде әрекет етеді. Жасыл тыңайтқыштарды жаңадан жеткізу, топырақ экологиясын жақсарту, бұл микробтық консорциумның және оның функционалдық белсенділігінің оң қайта құрылуымен бірге жүреді. Топырақтың микробиологиялық белсенділігінің артуы топырақтың органикалық заттарымен толықтырылуымен және ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімділігін арттыруға қызмет ететін қоректік заттардың жеңіл сіңімді формаларының бөлінуімен бірге жүреді. Қатарлы дақылдар (картоп, көкөніс, бұршақ, қант қызылшасы және т. б.) қайталап немесе монокультура өсірілетін танаптарға аралық күздік, жазғы (бидайдан кейін) және ерте көктемгі сидераттарды орналастырған жөн. Олар ауыл шаруашылығы дақылдарының егістік алқаптарының құрылымына өсімдіктердің алуан түрлілігін енгізеді, бұл суармалы егістік жерлердің фитосанитарлық жағдайын жақсартады, сонымен қатар топырақты органикалык затпен байытады және барлық жерде байқалатын суармалы егістік жерлердегі топырақ құнарлылығының нашарлауын тоқтата алады. Қырғыз Республикасының ауылшаруашылық шаруашылықтарының егіс алқаптарының құрылымына аралық күздік, жазғы (бидайдан кейін) және ерте көктемгі сидераттарды енгізу агроценоздардың экологиялық таза өнімін алу үшін органикалық егіншілік талаптарына жауап береді және аралық жасыл тыңайтқыштардың егіс алқаптарын ұлғайту қажет.

   Бұл жұмыста Ақмола, Алматы және Түркістан облыстарында (Қазақстан) өсетін галофитті өсімдіктердің ризосферасынан күзгі-жазғы кезеңде оқшауланған топырақтың микроскопиялық саңырауқұлақтарының биоәртүрлілігін зерттеу нәтижелері берілген. Орманды алқаптар мен бау-бақша шаруашылықтарында өсуді ынталандыратын және отырғызылатын материалды қорғайтын биологиялық өнімдерді жасау үшін біз Bacillus, Pseudomonas, Arthrobacter, Curtobacterium, Erwinia және т. б. тұқымдастарға жататын 352 мәдени микроорганизмдерді оқшаулап, анықтадық. Барлығы 8 микроскопиялық саңырауқұлақтарды зерттедік. Саңырауқұлақтарды оқшаулау және өсіру Чапек ортасында 28 °С ± 2 °С температурада 10 күн бойы жүргізілді. Саңырауқұлақтардың мәдени-морфологиялық сипаттамаларын зерттеу әдістерін қолданумен қатар, молекулалық-генетикалық әдістер де қолданылды. Біз бөліп алған дақылдардың 18SpRNA генін кодтаи тын нуклеотидтер тізбегін салыстыру әдісін қолдану арқылы идентификация олардың әртүрлілігі соңғы екеуінің басымдылығымен тек үш тектес: Fusarium, Alternaria, Penicillium өкілдерімен шектелетінін көрсетті.

   Мақалада Қазақстанның оңтүстік-шығысының тауалды жазықтығындағы ашық сұр топырақты аи мақшада жүргізілген далалық зерттеулердің нәтижелері берілген. Мұнда шаруа қожалықтары аумағында микродепрессияларда дақтар түрінде таза содалы және аралас содалы сортаңданған сілтілігі жоғары (рН 9,0-10,0) ауырқұмбалшықты жартылай гидроморфты кебірлер кең таралған. Олардың күшті кебірленгендігіне және су-физикалық қасиеттерінің нашарлығына қарамастан, жыл сайын оларда агрошаралардың барлық түрлері жасалады. Алайда, белгіленген дақтардағы өнім төмен болғандықтан, оларда айарлықтаи материалдық ресурстар құнсызданады. Оларды жақсарту үшін өндіріс қалдығы болып табылатын фосфогипс әлі де пайдаланылады. Ол хлоридті-сульфатты және сульфатты-хлоридті кебірлерде ең тиімді, ал содалы топырақтарда тіпті тиімсіз. Соңғы жылдары республикада күкірттің көп мөлшерде жинақталуына байланысты ол ертеректе бізбен модельдік тәжірибе жағдайында мелиорант ретінде сыналған. Сондықтан біздің зерттеу жұмысымыздың мақсаты мелиоранттардың неғұрлым келешекті түрлерімен элементарлы күкірттің салыстырмалы мелиоративтік тиімділігін анықтау және оны нақты өндірістік жағдайларда сынау болды. Тәжірибе нәтижелері мелиоранттар арасында күкірт қышқылының басқа мелиоранттарға қарағанда өзара әрекеттесу жылдамдығы мен қарқындылығы және жоңышқаның өнімділігі (жылына 193,20 ц/га) бойынша ғана тиімді екенін көрсетті. Алайда, оны үш жылдық зерттеу кезеңінен кейін топырақ ерітіндісіндегі карбонат пен бикарбонат иондарының концентрациясы біртіндеп қалпына келді. Мелиоративтік әсердің ұзақтығы мен жоңышқаның өнімділігі бойынша элементарлы күкіртті инкубациялау ең тиімді болды. Оны қолдану зерттелген топырақтардың өте күшті сілтілі ортасын сәл сілтіліге (рН 7.8, 0-20 см қабатта) дейін төмендетуге және соданы толығымен бейтараптандыруға (СО₃²- 0-60 см қабатта 0,00 мг-экв) мүмкіндік берді. Сонымен қатар, күкіртті ұзақ уақыт инкубациялау және жоңышқаны өсіру нәтижесінде зерттелген топырақ 0-40 см қалыңдықта кебірленбеген және сәл кебірленгенге өзгереді, соңында күкірт қышқылы нұсқасынан кем түспейтін жоңышқаның жасыл массасы (193,20 ц/га) өнімін алуға мүмкіндік берді.

   Мақалада фосфор зауыттарының шығарылымдарының топырақ-өсімдік жүйесіне әсері жайлы мәліметтер келтірілген. Жамбыл облысындағы фосфор зауыттарының шығарылымдары, олардың маңында орналасқан ауыл шаруашылығы мақсатына пайдаланылатын топырақтарға, ауыл шаруашылығы өсімдіктеріне және тұрғындарға экологиялық қауіп тудырады. Топырақтардағы ауыр металдардың аумақтық, кескіндік орналасу заңдылықтарының сипаттамасын беру, олардың миграциясы мен аккумуляциясының ерекшеліктерін анықтау және ландшафтардың ластануға тұрақтылығын зерттеу геохимиялық құрылымын бағалауға негіз болып табылады. Зерттелетін нысанның топырақтарында ауыр металдардың жалпы және жылжымалы түрлерінің мөлшері туралы аналитикалық мәліметтер рұқсат етілген концентрацияларда екенін көрсетті. Кейбір учаскелердің топырағында жалпы мырыш, мыс және кадмии дің кейбір шамалы ұлғаюын топырақтүзуші жыныстармен түсіндіруге болады. Амарант өсімдіктерінің үлгілерінде қорғасынның шектеулі рұқсат етілген концентрациясынан 10,4 есе асып түсуі, сондай-ақ үлкен шоңаи наның тамыры мен жапырақтарында 3,2 және 3,6 есеге кадмии дің мөлшерінің шектеулі рұқсат етілген концентрациясынан асып кетуі тіркелді.

   Берілген мақалада биологиялық препараттардың пияз, сәбіз және асханалық қызылша дақылдары тұқымдарының өсу энергиясы мен өнгіштігіне әсері зерттеліп, анықталды. Ғылыми-зерттеулер «Қазақ жеміс және көкөніс шаруашылығы ғылыми-зерттеу институты» ЖШС «Қайнар» аумақтық филиалы «Көкөніс дақылдарын өндіру технологиялары (агрохимия және өсімдік қорғау тобы)» бөлімі зертханалық жағдайында жүзеге асырылды. Ғылыми мақалада 2024 жылдың мәліметтері келтірілді. Зертханалық зерттеу нәтижелері пияз және тамыржемісті дақылдар (сәбіз, асханалық қызылша) тұқымдарын биологиялық препараттармен себу алдында өңдеу, тұқымдардың өніп-өсу параметрлерін жақсартатындығын көрсетті. Тұқымдардың өсу энергиясы мен өнгіштігі бои ынша ең жоғары нәтижелер пияз тұқымдарын TRAINER, Gumat (кальций гуматы), ALKARAL Herb және AMINO CORE, сәбіз тұқымдарын ALKARAL Herb, Биоэнзим+К, Gumat (кальции гуматы) және TRAINER, асханалық қызылша тұқымдарын Scudo, Gumat (кальций гуматы), ALKARAL Herb және AMINO CORE биологиялық препараттарымен өңдегенде белгіленді. Қолданылған биологиялық препараттар пияз тұқымдарының өнгіштігін - 5,3-10,0 %-ға, сәбіз тұқымдарының өнгіштігін - 3,0-8,2 %-ға, асханалық қызылша тұқымдарының өнгіштігін - 4,3 %-5,8 %-ға арттырғаны анықталды.

   Бұл жұмыста гуминдік заттарды кеңейтілген вермикулитке иммобилизациялау арқылы алынған кеңейтілген вермикулит, гуминді заттар және органоминералды мелиорант-тыңайтқыштарының жүгері өсімдіктерінің өсуіне әсері зерттеледі. Табиғи алюмосиликаттарға, мысалы, кеңеи тілген вермикулитке гуминді заттарды иммобилизациялау, кеңейтілген вермикулиттің мелиоративті қасиеттерін біріктіретін синергетикалық әсерге қол жеткізуге мүмкіндік береді, ол топырақ құрылымы мен суды ұстау қабілетін жақсартады, гуминді заттардың тыңайтқыш қасиеттерімен біріктіреді, өсімдіктердің өсуін ынталандырады және олардың стресске төзімділігін арттырады. Сонымен қатар, бұл органоминералды ұзақ әсер ететін мелиорант-тыңаи тқышын қолдану қоректік заттардың біртіндеп бөлінуіне және топырақтың агрохимиялық сипаттамаларының жақсаруына баи ланысты топырақ құнарлығын ұзақ уақыт сақтауға көмектеседі. Зертханалық тәжірибелер жалпы биомасса көрсеткіштерін, тамырлар мен ауа бөліктерінің массасын, жасыл жапырақтардың саны мен массасын, сондай-ақ өсімдік биіктігі мен сабақтың қалыңдығы сияқты морфометриялық параметрлерді зерттейді. Алынған нәтижелер ылғал тапшылығы және қатты тозып кеткен топырақ жағдайында әзірленген мелиорант-тыңаи тқыштарды қолдану кезінде өсімдіктердің өсуінің айтарлықтаи жақсарғанын көрсетеді. Эксперимент нәтижесі бойынша тамыры бар жалпы биомасса кеңейтілген вермикулитті қолданғанда 57,3 %-ға, гуминді заттарды қосқанда 80,7 %-ға өскен. «ГумиВер» мелиорант-тыңайтқышын қолдану (топырақ : ГумиВер / 9 : 1) бақылаумен салыстырғанда биомассаны 127,6 %-ға арттырды, бұл мелиорант-тыңайтқыштың компоненттері арасындағы синергетикалық әсерді растайды. «ГумиВер» мелиорант-тыңайтқышын қолдану кезінде өсімдіктің жер беті бөлігі массасының және тамыр массасының өсуі сәйкесінше 135,8 және 107,3 % құрады.

   Әртүрлі гидротермиялық жағдайларда жаздық жұмсақ бидайдың (Triticum aestivum L.) шығымдылығының өзгергіштігін төмендетуге минералды тыңайтқыштардың әсерін зерттеу нәтижелері берілген. Бидайбұршақ алдыңғы арұылы арқылы оңтүстік карбонатты қара топырақта дәстүрлі және егіссіз технология бойынша ауыспалы егіспен өсірілді. Бидаймен бұршақ себу алдында топырақтың бір метрлік қабатындағы өнімді ылғалдың максималды мөлшері 2019 жылы байқалып, оның мөлшері дәстүрлі технологиямен 163,6 мм, нөлдік технологиямен – 180 мм, 2020 жылы ең төменгі көрсеткіш – 112,4 және 84 мм құрайтыны анықталды, 5 мм. Жаздық бидаи дың тыңаи тқышсыз нұсқадағы ең жоғары өнімділігі 2019 жылы алынды – дәстүрлі технологиямен 25,4 ц/га және нөлдік технологиямен 22,3 ц/га. Ең төменгі өнімділік 2022 жылы белгіленді – тиісінше 14,1 және 8,8 ц/га. Егіс кезінде қатарға аммофосты (Р20) қолдану орта есеппен 2018-2022 жж. дәстүрлі технология бойынша бидаи дәнінің өнімділігін 3,1 ц/га арттыру (бақылау 19,2 ц/га). Аммиак селитрасын (күзде немесе көктемде) аммофоспен бірге үстіңгі жағына қолдану бидаи өнімділігін тағы 3,0-3,3 ц/га-ға аи тарлықтай арттырды. Нөлдік технологиямен аммофос астық өнімділігін 3,5 ц/га арттырды (бақылау 15,8 ц/га), аммоний селитрасын қосымша қолдану осындаи нәтиже берді. Дәстүрлі технология жағдаи ында жаздық бидай шығымының ең аз өзгергіштігі Р20 (19,0 %) дозасында аммофосты егіс алдында жыл сайын енгізген нұсқада алынды. Нөлдік технология кезінде вариация коэффициенті барлық нұсқаларда жоғары болды, бұл әсіресе аммонии селитрасын N30 – 47,3 % дозада қатарлау нұсқасында айқын байқалды.

   Мақалада Қазақстан мен Қарақалпақстан Республикасының тұзды топырақтарының таралу заңдылықтары баяндалған, геологиялық дамуына байланысты тұздану процестерінің ерекшеліктері келтірілген және топырақтық-галогеохимиялық провинциялар бөлінген. Оларды игеру бойынша мелиоративтік іс-шаралар ұсынылады. Тұзданудың хлорид-сульфат түріндегі сазды гидроморфты шалғынды сортаңдарды мелиорациялаудың ең тиімді әдісі ашық терең көлденең дренаж аясында жуу болып табылады. Іле Алатауының тау бөктеріндегі жазығының шалғынды сортаңдарын 5 мың м³/га су нормасымен жуу қуаты 0-80 см топырақ-топырақ қалыңдығын қоныстандыруды қамтамасыз етеді. Жоңышқа өсіру арқылы одан әрі мелиорациялық іс-шаралар жүргізу үш жыл ішінде тұздар қорының 29 т/га азаюына алып келеді.